مقدمه
آیا انتقاد سبب خشم و عصبانیت شما میشود؟ آیا شما نیز گاهی با سخنان انتقادآمیز خود موجب رنجش دیگران میشوید؟ آیا از ترس رنجیدن کسی، در بیان مطالبی که آن را مفید میدانید، تردید میکنید؟ پاسخ این پرسشها اغلب مثبت است، چرا که مردم معمولاً تمایل دارند انتقاد را به شکل منفی به کار برده و تعبیر و تفسیر کنند و یا به دلیل منفی بودن از بیان انتقاد خودداری نمایند. اگر چند نفر را بهطور اتفاقی انتخاب کنید و از آنان بپرسید «معنی انتقاد چیست؟» بهاحتمال زیاد خواهند گفت: «انتقاد اظهارنظری است مخرّب، تحقیرکننده یا خصومتآمیز که هدفش عیبجویی است.» چرا انتقاد در مفهوم رایج خود دارای تأثیر تا بدین حد مخرّب و منفی است؟ در انتقادهای متداول، انتقاد کننده معمولاً به شکلی غیرمنصفانه فقط روی ضعفها انگشت میگذارد.
انتقاد بهصورت متداول جریانی منحصراً یکسویه است. انتقاد نادرست، احتمال رشد و پیشرفت را از بین میبرد. این شیوه با تمرکز بر روی اعمال گذشتة فرد، از هر نوع جبران و اصلاحگری جلوگیری میکند. وقت آن است که در تعریف انتقاد تجدید نظر کرده، شیوة انتقاد کردن و انتقاد شنیدن را اصلاح کنیم.
تعریف انتقاد: انتقال اطلاعات به دیگران به نحوی که افراد مورد انتقاد بتوانند آن را در جهت مصالح خود به کار برند؛ یا انتقاد وسیلهای است برای تشویق و افزایش رشدِ فردی و روابط اجتماعی.
هر فرد در طول حیات خود ممکن است بارها توسط دیگران مورد ارزیابی قرار گیرد. برخی از این ارزشیابیها دارای جنبههای تشویقی و برخی دیگر منتقدانه است. انتقاد از دیگران در صورتی که هوشمندانه انجام شود، آثار بسیار مفیدی خواهد داشت، در غیر این صورت ممکن است آثار منفی داشته باشد. انتقاد درست آن است که ضمن تأکید بر تواناییها، به ضعفهای فرد نیز اشاره شده و راهکارهای مناسبی برای رفع آنها ارائه شود. پذیرش انتقاد از دیگران بین طبقات مختلف متفاوت است. برای مثال در بیشتر مواقع انتقاد از سوی افراد یک خانواده قابلیت پذیرش بیشتری در مقایسه با سایرین دارد. بهطور معمول ما در برابر قضاوت افراد بیگانه آسیبپذیری بیشتری داریم.
انواع انتقاد
انتقاد سازنده:
این روش در بسیاری موارد میتواند جنبهای سازنده و مثبت داشته باشد. اگر لحن انتقادکننده دوستانه باشد، مؤثرتر است و شنونده بدون آنکه مورد حمله قرار گیرد، از معایب خود آگاه میشود. بیتردید برای هیچکس خوشایند نیست که بشنود «بد غذا میخورید» یا «در لباس پوشیدن بد سلیقه است». برای آنکه انتقاد سازنده و مؤثر باشد، منتقد باید مواردی را رعایت کرده و پرسشهایی را مطرح کند که هر یک از آنها در رسیدن به هدف موثر است. این سؤالات میبایست محتوای اطلاعاتی را که لازم است مبادله شوند در برگیرد. همانگونه که گفتن و چگونه گفتن ارتباط نزدیکی با هم دارند، محتوا و شیوة انتقاد نیز بر هم تأثیر گذارند. در تعیین محتوای یک انتقاد، نخست باید از خود پرسید که از چه رفتاری میخواهیم انتقاد کنیم؟
این روش میتواند بسیار مفید واقع شود، زیرا از به کاربردن جملات کلی و کلمات پوچ و آزاردهندهای چون «همیشه همین کار را میکنی»، «هیچ وقت به موقع نمیآیی» جلوگیری میشود. هنگامی که انتقاد از رفتار خاصی را با قاطعیت و به طور دقیق مطرح میکنیم، برای انتقاد شونده این امکان را فراهم میسازیم که منظور ما را بهدرستی درک کند. انتقادی که از طریق آن، متوّجه رفتار خاصی شده و به گفتگویی دوجانبه منجر شود، تا اینکه به بحثی تبدیل شود که حدود آن مشخص نیست.
انتقاد غیرمستقیم:
انتقاد میتواند بهصورت غیرمستقیم بیان شود. برای مثال اگر طرف مقابل شما خصوصیت بدی داشته باشد، در خلال گفتگو به او بگویید: «به نظر شما آدمهایی که دارای این خصوصیت اخلاقی هستند، غیرقابل تحمل نیستند؟» این شیوة انتقاد باعث میشود که حس هوشیاری در وی بیدار شده و وی متوجه شود که چنین ضعفی دارد. حتماً این مثل را شنیدهاید: «به در میگویند تا دیوار بشنود.» این یک مثال متداول در فرهنگ ما برای ابراز همین موضوع است.
انتقاد همراه با تعریف و تمجید:
در این روش میتوان به تعریف و تمجید ویژگیهای ارزشمند فردی که مورد انتقاد است پرداخت برای مثال«تو دختر باهوشی هستی.» پس از مقدمهای مناسب، نظر انتقادی خود را بیان کرده و سعی کنید آن را در پوششی از سخنان خوب و دلپذیر قرار دهید. البته منظور شما اصلاً تملقگویی نیست، بلکه نخست خصوصیات خوب او را گوشزد کرده و بعد انتقاد کردهاید.
انتقاد تهاجمی و صریح:
رک بودن نشانة صراحت و صداقت است، اما همیشه برای مخاطب خوشایند نیست؛ به خصوص اگر خیلی ناپخته بیان شود. این نوع انتقاد نه تنها هیچ نوع سازندگی در بر ندارد، بلکه شنونده را هم در موضع تدافعی قرار میدهد. بهتر است که انتقاد با بهکارگیری یک سیاست درست انجام شود.
محکوم کردن:
گاهی به جای انتقاد همراه با راهنمایی، انتقادکننده مخاطب را در یک دادگاه یک طرفه محاکمه و محکوم میکند. او به خود این حق را میدهد که در مورد دیگران اظهار نظر کرده و الگوی فکری خود را به وی تحمیل کند. اینگونه برخوردها نه تنها سازنده نیست، بلکه بسیار نامناسب است.
انتقاد دیرتر از موعد:
این گونه انتقادات، زمانی صورت میگیرد که هیچ کمکی به رفع مشکل نمیکند؛ به عبارتِ دیگر زمان برای جلوگیری از خطا وجود ندارد. بر هیچ کس پوشیده نیست که انتقاد در چنین زمانی برای جلوگیری از تکرار اشتباه بوده و اگر تشخیص داده شود که تأثیری نخواهد داشت، بهتر است هیچگاه بیان نشود.
شیوة درست انتقاد کردن
رعایت نکات زیر میتواند شما را در زمان انتقاد کمک کند:
- آیا رفتار مورد انتقاد را میتوان تغییر داد؟
- آیا شخص انتقادشونده به شنیدن آن علاقهمند است؟
- احتمال قبولی طرف انتقاد شونده چقدر است؟
- از انتقاد شونده سؤال کنید آیا منظور شما را درک کرده است؟
- به فرد انتقاد شونده تفهیم کنید که انتقادتان بازتاب سادهای از عقیده شماست.
- از انتقاد تحکمآمیز دوری کنید، زیرا اینگونه انتقادها بلافاصله فرد را در موضع دفاعی قرار میدهد.
- سعی کنید انتقاد را بهصورت نگرش شخصی خود به موضوع بیان کرده و کوشش کنید او را به شیوة نگرش خود کنجکاو کنید.
- موضوع را طولانی و انتقاد را به سخنرانی تبدیل نکنید، زیرا شنونده را خسته و بیحوصله میکند.
- انتقاد را در زمان و مکان مناسب ابراز کنید، نه در لحظهای که طرف مقابل آمادگی یا حوصلة شنیدن آن را ندارد. اول صبر کنید تا مخاطب در آرامش و خونسردی قرار گیرد تا انتقادتان مؤثر واقع شود.
- با توجه به سطح دانشِ مخاطب، انتقاد را بیان کرده تا برای مخاطب قابل درک باشد. نمیتوان از یک روش برای تمامی افراد استفاده کرد.
- در زمان انتقاد، سوء نیتی نداشته و هدفتان فقط کمک و راهنمایی وی باشد.
- با مشکلات و احساسات فرد مقابل همدلی کنید.
- بهتر است انتقاد حضوری و بدون واسطه باشد و از انتقاد کردن غیرمستقیم بپرهیزید.
- برای حفظ آبروی اشخاص، از انتقاد و نصیحت کردن فرد در حضور دیگران خودداری کنید.
چنانچه بخواهید انتقاد شما با واکنش مثبت و سازندهای همراه باشد باید نشان دهید نه تنها به آنچه گفتهاید متعهد هستید بلکه به رفتار فرد در مقابل انتقاد خودتان نیز ارج مینهید. هرگز در انتقاد، طرف مقابل را باکسی مقایسه نکنید. مقایسه کردن باعث دلگیری مخاطب شده و ممکن است با واکنشهای بسیار نامناسبی مواجه شوید. اگر شخصیت و احترام مخاطب در نظر گرفته نشود نه تنها انتقاد مؤثر واقع نمیشود بلکه میتواند به قطع رابطه منجر شود. انتقاداتی به نتیجه میرسند که بسیار با دقت و هوشمندانه مطرح شوند و مخاطب بدون آنکه آزرده خاطر شود از معایب خود آگاه شود. هیچگاه در انتقاد از دیگران تصور نکنید که آنچه نظر شماست حتماً صحیح بوده و میبایستی شنونده بدون چون و چرا آن را بپذیرد. انتقاد از همکاران رقابت در تمامی سطوح هر سازمانی وجود دارد. یکی از علل آن دستیابی به امتیازات بیشتر در مقایسه با همکاران دیگر است. این امتیازات به صورتهای گرفتن پاداش، ارتقای شغلی و موارد دیگر از این قبیل است. بهطور کلی هر فردی با ۳ سطح در یک سازمان ارتباط دارد: سطوح زیر دست، همکاران هم ردیف و همکاران سطوح بالاتر، آنچه بسیار حائز اهمیت است آن است که بدانیم در هر سطحی چگونه انتقادات خود را بیان کنیم. اگر بخواهیم از یک روش برای انتقاد از افراد مختلف استفاده کنیم، یک اشتباه بزرگ مرتکب شدهایم و چنین شیوهای دارای نتایجی بسیار ناگوار است. در بسیاری از سازمانها دیده شده افرادی که بهطور کلی از دیگران بهویژه از افراد مافوق خود انتقاد میکنند مورد بیمهری قرار گرفته و در گرفتن امتیازات و رتبهها همیشه با مشکلات متعددی مواجه میشوند. بررسی روشهای انتقاد بسیار پیچیده و دارای نکات فراوانی است. انتقاد صحیح داروی تلخ ولی مفیدی است که زمانی مؤثر خواهد بود که بهموقع و درست تجویز شود، در غیر این صورت نه تنها باعث بهبودی نمیشود بلکه منجر به تشدید بیماری خواهد شد.
برای طرح یک انتقاد سازنده و مؤثر باید موارد ذیل را مدنظر داشته باشید:
شیوة رفتار مورد انتقاد را مشخص کنید.
انتقاد خود را تا حد امکان واضح و مشخص بیان کنید.
اطمینان حاصل کنید که اعمال و رفتاری را که مورد انتقاد قرار میدهید، قابل تغییر است؛ در غیر این صورت از انتقاد صرف نظر کنید.
از عبارت «نظر شخصی من این است» استفاده کنید و از تحمیل نظر یا پیشنهاد خود بپرهیزید.
انگیزههایی برای تغییر رفتار پیدا کرده و خود را متعهد بدانید که انتقاد شونده را در حل مشکلش کمک کنید.
اجازه ندهید گفتههایتان از احساسات منفی شما رنگ بگیرد. مواظب باشید صدایتان بلند و لحن کلامتان خشن و طعنهآمیز نباشد.
از حالتهای خشمآلود، مانند گره کردن دست، اخم کردن، گره به ابرو انداختن و نظایر آن بپرهیزید. حالت و رفتار شما میبایست گفتههای شما را تقویت کند، نه آنکه آنها را نفی کند.
با مشکلات و احساسات طرف مقابل، همدلی نشان دهید. شتابزده انتقاد نکنید. بکوشید با پیشبینی واکنشهای منفیِ انتقاد شونده، از بروز کدورت و ناراحتی جلوگیری کنید. جملاتی مانند: «میدانم که به من این اجازه را میدهید که در مورد … حرف بزنم، چون معتقدم که برای شما مفید خواهد بود.» در کاهش واکنشهای منفی مؤثر است.
در پایان اگر نتیجة انتقاد خود را در رفتار انتقاد شونده مشاهده نمودید، وی را تحسین کنید.